Kortyzol – winowajca czy niesłusznie oskarżony?

Kortyzol – winowajca czy niesłusznie oskarżony?

Od dłuższego czasu kortyzol jest hormonem bardzo “na topie”. Oś podwzgórze – przysadka – nadnercza jest coraz częstszym przedmiotem badań, gdyż funkcjonowanie owej osi nie jest do końca przebadane, a jej wpływ na funkcjonowanie organizmu jest niepodważalny. Gdzie w tym wszystkim jest kortyzol? Jakie są jego funkcje w organizmie? Czy jest najgorszym złem, a wszelkie problemy z masą ciała to wynik jego działania?

Kortyzol 

Kortyzol jest hormonem wydzielanym głównie przez warstwę pasmowatą nadnerczy i jest glikokortykosteroidem (podobnie jak hydroksykortykosteron), który najczęściej wiąże się z globuliną wiążącą steroidy, tworząć transkortynę (w przypadku pełnego wysycenia transkortyny owy kortyzol wiąże się z albuminą – w stanie wolnym występuje w bardzo małych ilościach. Warto podkreślić, że wolny kortyzol może przenikać przez błony komórkowe, gdzie wiąże się w cytozolu z receptorem, a następnie, jako kompleks, wnika do jądra komórkowego i wiąże się z DNA – może więc wpływać na ekspresję genów.

Stężenie kortyzolu jest zależne od wydzielanego przez podwzgórze hormonu adrenokortykotropowego (ACTH), którego wytwarzanie pobudza podwzgórzowy CRH – wzrost jego stężenia powoduje wzrost stężenia kortyzolu i na odwrót (działa na zasadzie sprzężenia zwrotnego ujemnego). Wydzielanie kortyzolu podlega rytmowi dobowemu dla ACTH, więc: największe wydzielanie kortyzolu jest wtedy, kiedy jest najwyższe wydzielanie ACTH, czyli około godziny 6-8 (tak, właśnie dlatego są ustawiane poranne zmiany w pracy i rozpoczynają się zajęcia w szkołach lub uczelniach). Oczywiście tą wspaniałą równowagę można rozregulować, np. pracą na nocne zmiany.

Związek kortyzolu z układem współczulnym

Kortyzol jest silnie związany z autonomicznym (wegetatywnym) układem nerwowym – ściślej mówiąc, z jego synaptyczną (współczulną) częścią. Układ ten działa przeciwstawnie do układu presympatycznego (parasympatycznego), czyli przywspółczulnego. Oba te układy dążą do utrzymania homeostazy (czyli równowagi). Ponieważ działają one przeciwstawnie do siebie, jeden z nich odpowiada za silne pobudzenie (odpowiedź na stres, strach, walkę, nagłą utratę krwi, spadek temperatury ciała, niektóre choroby, jak epilepsja (której napady są zależne często od cyklu dobowego), otyłość, zespół metaboliczny itd., czy wysiłek fizyczny) drugi zaś za wyciszenie organizmu. Kortyzol pobudza do działania – jest tzw. hormonem walki i ucieczki, nastawia organizm do działania. Jego niskie stężenie zaś wycisza, pomaga odprężyć się, zasnąć (w cyklu dobowym jego najniższe stężenie przypada około północy). Co istotne, kortyzol działa na prawie wszystkie tkanki ludzkiego organizmu.

Działanie kortyzolu

Kortyzol ma działanie plejotropowe. Pozwolę sobie wymienić kilka z nich – wybiórczo najważniejszych.

Wpływ kortyzolu na metabolizm

Kortyzol wywiera silny wpływ na metabolizm, zwłaszcza białek mięśniowych, kości i tkanki limfatycznej. Efekt ten jest szczególnie niepożądany u osób trenujących oraz osób starszych, cierpiących na ciężkie choroby przewlekłe. Nadmierne wydzielanie kortyzolu prowadzi do nadmiernego wydalania azotu, co w konsekwencji prowadzi do ujemnego bilansu azotowego. Jest także odpowiedzialny za nasilenie glukoneogenezy (powstawanie glukozy z substratów niecukrowych, np. glicerolu, aminokwasów) i glikogenezy (tworzenia glikogenu z glukozy) w wątrobie. Kortyzol hamuje transport glukozy do tkanek poprzez silne wpływanie na insulinę, przez co zwiększa stężenie glukozy we krwi oraz przyczynia się do nasilenia insulinooporności. Dodatkowo kortyzol ma tzw. wpływ przyzwalający w tkance tłuszczowej – umożliwia aminom katecholowym aktywację lipolizy.

Komórki krwi

Hormon ten jest w stanie zwiększyć liczbę erytrocytów, neutrofili oraz płytek krwi. Wpływa także na limfocyty, bazofile i eozynofile, zmniejsząjąc ich liczbę.

Układ immunologiczny

Kortyzol jest silnie powiązany układem odpornościowym oraz jest silnym mediatorem w przypadku stanów zapalnych i alergicznych. Hamuje reakcje zapalne, immunologiczne i alergiczne.

Układ krwionośny

Kortyzol zwiększa objętość wyrzutową serca oraz uwrażliwia naczynia krwionośne na noradrenalinę, przez co przyczynia się do wzrostu ciśnienia tętniczego.

Układ kostny

Kortyzol wywiera dość destrukcyjny wpływ na układ kostny, hamując formowanie kości i potencjalizując działanie parathormonu. Kortyzol także zmniejsza wchłanianie wapnia w jelitach i obniża jego stężenie we krwi i nasila jego wydalanie z moczem. Doprowadza to do ujemnego bilansu wapniowego.

Układ moczowy

Kortyzol oddziałuje głównie na nerki, zwiększając wielkość filtracji kłębuszkowej.

Układ nerwowy

Kortyzol poprzez silny związek z układem HPA zawsze będzie miał mocny wpływ na układ nerwowy. Zachwianie równowagi kortyzolu powoduje zachwianie regulacji niektórych funkcji ośrodkowego układu nerwowego, prowadząc do zmian osobowości i nasilając niektóre stany psychiczne (np. depresja).

Kortyzol – czyste zło w jednym hormonie?

Tutaj bym przystanęła i przemyślała sprawę – nie demonizowałabym go tak. Po pierwsze, gdy nie narażamy organizmu na czynniki stresowe, organizm utrzymuje stan homeostazy. Gdy wystąpi czynnik stresowy (np. wystąpienie przed ludźmi) to organizm reaguje pobudzeniem. To wtedy pocą się ręce, głos lekko drży, robi Nam się gorąco. Ale też zaczyna bić szybciej serce, mózg zaczyna szybciej pracować – wychodzimy na scenę i nie jesteśmy zaspani czy ogromnie głodni. Jesteśmy nastawieni na tu i teraz. Po zejściu ze sceny wszystko wraca do normy. I tak być musi i jest to dobre. Proszę sobie wyobrazić, gdyby kortyzolu (i innych mediatorów) nie było. Cofamy się milion lat wstecz. Jak nasz przodek polował by na dziki lub uciekał przed niedźwiedziami, gdyby nie był pobudzony i nie odczuwał lęku?

Ludzkość by nie przetrwała, bo człowiek by się nie bał i prawdopodobnie zjedzony przez mieszkańców lasu. Po drugie, gdy rzeczywiście nadmiernie się stresujemy, kortyzol jest podwyższony przewlekle, to może zamiast zbijać go na siłę zastanówmy się, co jest przyczyną zwiększonego wydzielania? Kortyzol jest tylko jedną cząsteczką potężnej machiny, jaką jest oś HPA, układ nerwowy i cały ludzki organizm. Kortyzol jest produkowany w odpowiedzi organizmu na jakiś czynnik. Może przyczyną jest praca? A może bardziej zaawansowany problem, np. cieknące jelita plus SIBO? Przyczyn może być cała masa.

Więc następnym razem, jak będziemy na siłę obwiniać kortyzol o zahamowanie utraty masy ciała czy brak progresu w budowaniu masy warto spojrzeć na problem głębiej i pomyśleć, co jest przyczyną jego zwiększonego stężenia i zacząć niwelować problem od podstaw.

Czy stężenie kortyzolu koreluje z masą ciała? Co może doprowadzić do nadaktywności układu nerwowego? Czy jelita mają z tym jakiś związek? O tym w kolejnym artykule!

1. Jan Górski “Fizjologia człowieka” PZWL, Warszawa 2015.
2. Nandi, Jyotirmoy; Meguid et al. “Central mechanisms involved with catabolism” Current Opinion in Clinical Nutrition & Metabolic Care: July 2002 – Volume 5 – Issue 4 – pp 407-418.
3. van Campen JS, Valentijn FA, Jansen FE, Joëls M, Braun KP. “Seizure occurrence and the circadian rhythm of cortisol: a systematic review.” Epilepsy Behav. 2015 Jun;47:132-7. doi: 10.1016/j.yebeh.2015.04.071. Epub 2015 May 14.
4. Kox M, Stoffels M, Smeekens SP et al. “The influence of concentration/meditation on autonomic nervous system activity and the innate immune response: a case study.“ Psychosom Med. 2012 Jun;74(5):489-94. doi: 10.1097/PSY.0b013e3182583c6d.